توهم کنترل یا سراب کنترل (illusion of control) تمایل افراد به دست بالا گرفتن توانایی خود در کنترل رویدادها است. این اصطلاح توسط روانشناس آمریکایی الن لنگر نامگذاری شد و تصور می‌شود که بر رفتار قمار و اعتقاد به ماوراء الطبیعه تأثیر می‌گذارد. تحقیقات نشان داده است که وقتی نتیجه مورد نظر افراد رخ می‌دهد، آنها تمایل دارند که باور کنند که آنها کسانی بودند که آن را کنترل می کردند. این اتفاق حتی زمانی رخ می‌دهد که افراد واقعاً هیچ تأثیری بر آنچه اتفاق می‌افتد ندارند.
پوشیدن کلاه شانس‌آور برای “کمک” به پیروزی تیم مورد علاقه خود یکی از نمونه های این پدیده است.

دلایل چنین ادراکی را می توان به شرح ذیر خلاصه کرد:

کنترل: کنترل نیازی روانشناختی است و ارضای آن به سلامت و رفاه ذهنی آنها کمک می‌کند. تحقیقات نشان داده است که وقتی افراد چیزها را غیرقابل کنترل می‌دانند، ممکن است احساسات منفی و کاهش انگیزه را تجربه کنند.

سوگیری خدمت به خود: از آنجایی که توهم کنترل اعتماد به نفس را افزایش می‌دهد و انگیزه را بهبود می‌بخشد، اغلب به عنوان نمونه ای از سوگیری خدمت به خود در نظر گرفته می‌شود. این به افراد کمک می‌کند تا افراد از درک رویدادهای زندگی خود به عنوان چیزی خارج از کنترل خود جلوگیری کنند.

خطاهای انتساب:  تحقیقات همچنین نشان می‌دهد که افراد در بیشتر موارد نتایج مثبت را به تلاش‌های خود نسبت می‌دهند، اما نتایج منفی را به گردن چیزها/اشخاص دیگر می‌اندازند.

سوگیری خوش‌بینی: افراد تمایل دارند که سوگیری نسبت به مثبت بودن داشته باشند که به عنوان سوگیری خوش‌بینی شناخته می‌شود. به طور کلی، مردم تمایل دارند احتمال اتفاقات خوب برایشان را دست بالا و احتمال وقوع اتفاقات بد را دست کم بگیرند. این سوگیری نسبت به مثبت بودن ممکن است به این توهم کمک کند که مردم بیش از آنچه واقعاً در یک اتفاق نقش دارند، موثرند!

این توهم ممکن است به این دلیل رخ دهد که افراد شانس تصادفی را با مهارت اشتباه می گیرند. با این حال، مردم همچنین ممکن است بر این باور باشند که رویدادهایی که اتفاق می‌افتد در کنترل اتفاقاتی در گذشته هستند که الان با نتایج مورد نظر آنها همسو هستند.